W komentarzu do mojego niedawnego wpisu poświęconemu Panteonowi, jeden z czytelników napisał, że Panteon był świątynią wszystkich bogów, więc w centralnej niszy na wprost wejścia zapewne stał posąg Jowisza – najważniejszego z rzymskich bóstw. Czy aby na pewno?
Może niektórych zaskoczę, ale funkcja Panteonu w starożytności jest mniej oczywista niż się nam wydaje. Dzisiaj mówimy, że to świątynia wszystkich bogów, ale to tylko pewien skrót myślowy, bowiem w rzeczywistości dowodów na to nie ma zbyt wiele. Choć może zabrzmi to nieprawdopodobnie w stosunku do najlepiej zachowanej budowli starożytnego Rzymu, ale w tak naprawdę nie ma pewności, czemu Panteon służył.
Na przykład Kasjusz Dion żyjący w drugiej połowie II wieku i w pierwszej połowie III wieku n.e., wspominając o Panteonie wybudowanym przez Agrypę, nic nie mówi o jego sakralnym charakterze. Przeciwnie, nadmienia, że budynek zbudowany przez Agrypę na Polu Marsowym zwany jest Panteonem z powodu wielu posągów bóstw, które się w nim umieszczono. Ani słowa o tym, że to była świątynia albo że w Panteonie oddawano bogom cześć. Obecność posągów o niczym nie świadczy - Rzymianie umieszczali wizerunki bogów w różnych miejscach, niekoniecznie w świątyniach. Zatem sam fakt, że w Panteonie wystawiono posągi, to za mało, by mówić o Panteonie jako o świątyni.
Co ciekawe, Dion podaje też uzasadnienie nazwy Panteon i wcale nie nawiązuje on przy tym do wspomnianych posągów. Pisze, że jego zdaniem nazwa Panteon spowodowana jest kopułą przypominającą niebiosa. Dodaje, że Agrypa chciał umieścić między posągami bogów także statuę Augusta, ale ten nie wyraził na to zgody. W konsekwencji zamiast posągu Augusta w Panteonie Agrypa umieścił rzeźbę przedstawiającą Juliusza Cezara. Z bóstw, których posągi umieszczono we wnętrzu, Dion wymienia tylko Marsa i Wenus.
Sposób, w jaki Kasjusz Dion wyjaśnia etymologię nazwy Panteon, sugeruje, że wcale nie była to nazwa oficjalna, a jedynie rodzaj potocznego określenia.
Co więcej, wzmianka o Cezarze (adopcyjnym ojcu Augusta) oraz o Marsie i Wenus, którzy związani są z mitem o początkach Rzymu, nasuwa myśl, że pierwotnie Panteon Agrypy, do którego nawiązywała budowla Hadriana, był pomyślany jako rodzaj dynastycznego pomnika Augusta, ale niekoniecznie świątynia.
Przeciwko interpretacji Panteonu jako świątyni przemawiają też inne fakty: na przykład to, że w rzymskiej tradycji nawet w świątyniach, w których oddawano cześć wielu bogom (np. w świątyni Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu), każde bóstwo miało odrębną cellę. W Panteonie ich brak.
Innym argumentem jest to, że w Rzymie świątynia nie służyła do oddawania czci bogu, ale była jego domem. Ofiary składano na ołtarzu przed świątynią. Do samej świątyni wstęp mieli nieliczni. Hadrianowski Panteon pomyślany jest zupełnie inaczej - jako wnętrze, które miało olśnić każdego, kto doń wchodził, a więc z założenia był budowlą zapraszającą do środka, a nie zamkniętą dla postronnych jak inne świątynie.
Zachowała się wzmianka, że cesarz Hadrian lubił odbywać sądy we wnętrzu Panteonu. To także nieco kłóci się z funkcją tego budynku jako świątyni. Bardziej przypomina to natomiast wielofunkcyjne miejsce zebrań, podobne np. do Kurii Pompejusza.
Gdy więc dzisiaj patrzymy w Panteonie na chrześcijański ołtarz z ikoną, odpowiedź, posąg jakiego bóstwa stał w centralnej niszy, wcale nie jest oczywista. Czy był to Jowisz? Niekoniecznie. Jeżeli pomyślimy, że Panteon Hadriana nawiązywał do funkcji budowli wybudowanej przez Agrypę, i że ta ostatnia mogła być pomnikiem dynastycznym Augusta, logiczne byłoby, że w centralnej niszy stanąłby posąg Juliusza Cezara albo pary Mars-Wenus (jedynych bóstw wspomnianych przez Kasjusza Diona).
Umieszczenie w centralnym miejscu posągu Cezara nie byłoby niczym dziwnym, podobnie jak w centralnym punkcie Kurii Pompejusza umieszczono statuę Pompejusza Wielkiego.
Comments